امروز با گسترش بسیار زیاد استفاده از مواد شیمیایی در صنایع و منازل و عدم آشنایی با خطرات و ملاحظات ایمنی – بهداشتی کاربرد آن‌ها، متاسفانه شاهد حوادث بسیار زیادی مانند انواع سوختگی، مسمومیت و آسیب‌های تنفسی در حوزه‌های خانگی و صنعتی می‌باشیم که لازم است در خصوص ایمنی کار با مواد شیمیایی چاره‌اندیشی شود.

در حال حاضر راه‌های مختلفی برای کنترل ریسک خطرات کار با مواد شیمیایی وجود دارد؛ از جمله نصب برچسب‌های لوزی خطر و برگه‌ی اطلاعات ایمنی مواد (MSDS) روی قوطی و بسته بندی مواد و …

جالب است بدانید به کار گیری و استفاده از MSDS برای اولین بار در صنعت دریانوردی به تصویب رسید.

 

برگه‌ی اطلاعات ايمني مواد شيميايي یا MSDS چیست؟

به دلیل این‌که تولیدکننده‌های مواد شیمیایی در دنیا بسیار زیاد هستند، هرکدام از آن‌ها می‌توانند اطلاعات متفاوتی را در خصوص مشخصات مواد شیمیایی خود ارائه دهند که این باعث سردرگمی کاربر می‌شود. از این رو از سال ۲۰۰۴ موسسه‌ی ملی استاندارد امریکا در استاندارد شماره ANSI Z400.1-2004 یک قالب ۱۶ قسمتی را برای آن پیشنهاد داده‌است و امروزه بسیاری از کشورهای دنیا آن را پذیرفته‌اند و طبق این استاندارد MSDS را تدوین می‌کنند.

 

واژه‌ی MSDS یعنی چه؟

 

واژه‌ی MSDS از اولین حرف کلمات مواد (Material)، ایمنی (Safety)، اطلاعات (Data) و برگه (Sheet) تشکیل شده‌است و به برگه‌ای اطلاق می‌شود که اطلاعات ایمنی ماده روی آن درج شده‌باشد.

به منظور کسب اطلاعات در ارتباط با مقوله‌های گوناگون بهداشت حرفه‌ای و ایمنی به

MSDS يا برگه‌ی شناسايي ايمني مواد شيميايي، برگه‌های اطلاعات فني هستند كه اطلاعات مربوط به مخاطرات ويژه، کار کردن ايمن و دستورالعمل‌های اضطراري و اطلاعات اساسي بهداشتي و ايمني مواد شيميايي را براي مصرف و كاربرد آن‌ها در محيط كار توسط کارکنان بیمارستان، كارگران و كارفرمايان صنايع، كشاورزي، ساختمان‌سازی و ديگر محل‌های كاري فراهم و مشخص می‌نمایند. وجود برگه‌ی اطلاعات ايمني در كنار ماده‌ی موردنظر، اطلاعاتي در اختيار مصرف‌کننده قرار می‌دهد كه مصرف‌کننده با آگاهي از ماهيت ماده‌ی موردنظر، قادر خواهد بود از خطرات و ضايعات ناشي از استفاده، جابجايي و انبارش نادرست آن در امان باشد.

بنابراین MSDS هر ماده به ما خواهد گفت که یک ماده‌ی شیمیایی:

چگونه به صورت صحیح استفاده شود؟

در چه محیطی با چه دمایی نگهداری شود؟

نکات ایمنی انبارش و نگهداری آن چیست؟

در صورت مواجهه و تماس با آن چه باید کرد؟

 

MSDS شامل چه بخش‌هایی می‌باشد؟

 

همان‌طور که گفته شد، برگه‌ی اطلاعات ایمنی مواد شیمیایی ۱۶ قسمت دارد که به تفکیک شرح مختصری از آن را می توانید در ذیل مطالعه فرمایید:

اطلاعات کلی ماده / محصول

در این قسمت نام ماده‌ی شیمیایی و مشخصات تولید کننده شامل نام، آدرس و تلفن، کد اختصاص یافته به محصول، نام تجاری و فرمول شیمیایی درج می‌شود.

خطرات ماده شیمیایی

 

کلیه خطرات استفاده از محصول شامل خورندگی، سوزانندگی، واکنش شیمیایی، سمیت و .. که می تواند کاربر با آن مواجه شود را تشریح می‌کند.

 

ترکیب محصول

 

اجزای تشکیل‌دهنده محصول خصوصا موارد خطرناک در این قسمت ذکر می‌شود.

 

کمک‌های اولیه

 

در این بخش نحوه‌ی اقدام در موارد اورژانسی و کمک‌های اولیه به کاربر بر اساس نوع مواجهه پوستی، گوارشی، تنفسی و … توضیح داده می‌شود که این بخش می‌تواند به عنوان یکی از قسمت‌های مهم MSDS تلقی شود.

آتش‌سوزی و انفجار

 

تولیدکننده‌ی قابلیت آتش گیری و انفجار ماده‌ی شیمیایی مورد استفاده را در این بخش به طور کامل توضیح داده و راه‌های مقابله با حریق احتمالی و ملاحظات ایمنی آن را بیان می‌کند. در لوزی خطر نیز چنین ملاحظاتی ذکر شده‌است.

 

1. واکنش پذیری

کلیه‌ی اطلاعات مربوط به حساسیت ماده و نحوه‌ی واکنش‌پذیری آن با هوا یا مواد دیگر توسط تولیدکننده مشخص می‌شود تا در مصرف و انبارداری ملاحظات مربوطه توسط مشتریان لحاظ شود.

2. انبارداری و حمل

با توجه به خاصیت اشتعال و واکنش‌پذیری، بعضی از مواد شیمیایی به صورت خود‌به‌خودی و یا امتزاج و تماس با مواد دیگر و لزوم حفظ فاصله‌ی ایمنی آن‌ها با هم تولیدکنندگان می‌بایست در این بخش به بیان خواص مواد و ریسک‌های موجود پرداخته‌است؛ چرا که در صورت عدم درج در MSDS و همچنین عدم رعایت موازین ایمنی خاص مواد ممکن است واکنش‌های شیمیایی رخ دهد و باعث بروز حریق، انفجار و خورندگی و سوزانندگی شدید شود.

3. اطلاعات حفاظتی هنگام کار

در این قسمت کاربر با اطلاعات حفاظت فنی شامل نوع تجهیزات حفاظت فردی مورد نیاز و نیز کنترل‌های بهداشتی و زیست‌محیطی لازم آشنا می‌شود.

4. خواص فیزیکوشیمیایی ماده / محصول

در این بخش، کاربران با خواص مختلف مواد به شرح ذیل آشنا خواهند شد که بخش بسیار مهمی است:

فیزیکی: شکل ظاهری (جامد، مایع، گاز)، رنگ، بو و …

شیمیایی: نقطه‌ی جوش – نقطه‌ی ذوب، خواص انفجاری، فشاربخار، دانسیته، چگالی ویژه، دمای احتراق، قابلیت انحلال، pH و …

دمای جوش (Boiling Temperature):

دمای جوش ماده – که در این‌جا برای مثال برای فشار ۱۰۱۳ پاسکال، دما بالاتر از ۳۵ درجه‌ی سانتی‌گراد ذکر شده‌است.

 

نقطه‌ی انفجار (Flash Point):

 

نقطه انفجار – دمایی است که محصول می‌تواند بدون تغییر در خاصیت فیزیکی و شیمیایی در محیط دوام آورد. اگر دما بالاتر از این باشد، امکان انفجار یا تغییر در خواص ماده وجود دارد. معمولاً این دما با دمای دیگ‌های ترکیب و آماده‌سازی محصول بررسی می‌شود. در برخی موارد شرایط و محیط نگه‌داری ممکن است متفاوت باشد و برخی خریداران شرایط خاصی را تقاضا دارند و این مورد نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد.

 

فشار بخار (Vapor Pressure):

 

فشار بخار – در دمای خاصی فشار بخار ماده ارائه می‌شود. این عدد برای بررسی کردن با فشار محیطِ نگهداری و فشاری که در هنگام آماده‌سازی ترکیب در دیگ‌ها وجود دارد ارائه می‌شود. معمولاً در بازه‌ی مورد نیاز مصرف کننده و به صورت استاندارد ارائه می‌شود.

چگالی (Density):

 

چگالی، دانسیته یا وزن مخصوص ماده – که ممکن است در مواردی برای بررسی کردن همخوانی این ماده با مواد دیگر موجود در ترکیب مورد سوال باشد.

همچنین اطلاعاتی راجع به شکل ظاهری ماده، رنگ و بو، فاز پایدار در دمای محیط (جامد، مایع، گاز) و … در این بخش ذکر می‌شود.

 

واکنش پذیری و پایداری

 

در این قسمت پایداری یا ناپایداری شیمیایی محصول در شرایط مختلف و همین طور میزان و شرایط واکنش پذیری ماده با دیگر مواد حاضر در محیط یا بدن انسان ذکر شده‌است.

از نظر انتشار و پخش شدن ماده در محیط:

گازها به صورت نشت کردن و اسپری شدن در محیط انتشار می‌یابند.

جامدات به صورت ذرات معلق در محیط انتشار می‌یابند.

مایعات از طریق نشت کردن و بخار شدن در محیط انتشار می‌یابند.

واکنش گرمازا: در اثر تماس با مواد دیگر یا فعل و انفعالات داخلی خود به خود تولید حرارت نموده که چنان‌چه حرارت از حد تعریف شده‌ی اشتعال‌زایی فراتر رود، تولید حریق یا انفجار می‌نماید.

واکنش گرماگیر: ماده با جذب حرارت از منبع خارجی تولید حریق یا انفجار می‌نماید.

واکنش‌پذیری:

۱- تجزیه        ۲- ترکیب

شرایط اجتناب: فعالیت های که باید از آنها دوری جست؛ مانند دور نگه داشتن تینر از حرارت

مواردی که باید از آن پرهیز کرد: ناسازگاری ماده با مواد یا شرایط خاص می‌تواند تولید خطر نماید.

خطرات تجزیه‌ی محصول:

بررسی این مورد مهم که ماده به چه موادی قابل تجزیه است.

نیز اطلاعاتی در ارتباط با:

الف) خطرات شیمیایی

ب) خطرات حریق

ج) خطرات ناشی از پرتوزایی

 

سم شناسی

در صورت سمی بودن ماده شیمیایی، تولیدکننده یا فروشنده موظف به درج اطلاعات ذیل در این بخش است:

شدت سمی بودن

سمیت حاد

سمیت مزمن

اثرات سم

LD50 (دوز کشنده ۵۰ درصد)

LC50 (غلظت کشنده ۵۰ درصد)

محیط‌زیست

در این بخش آسیب‌ها و پیامدهای ناشی از استفاده و کاربرد ماده شیمیایی بر محیط زیست و نحوه امحا، پاک‌سازی و خنثی‌سازی آن توضیح داده می‌شود.

 

شرکت مادکو با بیش از ۱۰ سال سابقه در اجرای پروژه‌های آلاینده‌سنجی، آماده است تا در این راستا با مراکز، صنایع و کارخانجات گوناگون همکاری نماید. در صورت تمایل به کسب اطلاعات بیشتر در ارتباط با آلاینده‌سنجی، پیشنهاد می‌کنیم به صفحه‌ی اختصاصی مادکو در این رابطه مراجعه فرمایید.

 

اطلاعات مربوط به دفع و امحای بهداشتی

 

در این بخش نکات مربوط به دفع ماده در طبیعت با محیط کار به عنوان زباله ذکر شده‌است و همچنین اثراتی که ممکن است روی محیط‌زیست داشته باشد. برای مثال این اسانس نباید در آب ریخته شود.

 

حمل و نقل

 

در این بخش اطلاعات مربوط به بسته بندی، بارگیری و نحوه‌ی حمل ایمن محصول یا ماده شیمیایی درج می‌شود و همچنین اثرات زیست‌محیطی ناشی از حمل غیراصولی و نادرست آن ذکر می‌شود.

 

الزامات قانونی

 

اصول و دستورالعمل‌های ایمنی و قوانین مربوطه، محدودیت‌های استفاده و کاربرد ماده از جمله محدودیت‌های فردی و محدودیت‌های زیست‌محیطی در این بخش توضیح داده می‌شود.

ملاحظات

 

در این قسمت نیز اطلاعات اضافی و تکمیلی ذکر می‌شود که توصیه می‌شود مصرف کننده مطالعه نماید.

پیشنهادات برای برخورد ایمن با ماده

محدودیت‌های استفاده و کاربرد ماده شامل:

الف) محدودیت‌های زیست‌محیطی

ب) محدودیت‌های فردی

 

مسئولیت تهیه‌ی MSDS با چه افراد یا سازمان‌هایی است؟

 

کلیه‌ی تولیدکنندگان موظف به تهیه و تدوین برگه‌ی ‌اطلاعات ایمنی مواد خود بوده و می‌بایست آن را به خریداران تحویل نمایند. واردکنندگان و فروشندگان نیز موظف به دریافت MSDS و ارائه‌ی آن به مشتریان خود هستند. در نهایت در سازمان‌ها و صنایع، مدیران با دادن اختیار به واحد HSE و واحد فنی امکانات لازم را جهت نصب و آموزش این اطلاعات به کارکنان در اختیار آن‌ها قرار می‌دهند.

جالب است بدانید که بعدها GHS یا سیستم جهانی برچسب‌گذاری و طبقه بندی هماهنگ (Globally Harmonized System ) اقدام به تعریف واژه‌ی دیگری به نام SDS نمود که مخفف SAFETY DATA SHEET  می‌باشد. این سرواژه تفاوت‌های بسیار کمی با MSDS دارد و شما مخاطب گرامی می‌توانید در مقاله‌ی دیگری در مورد SDS بیشتر مطالعه فرمایید.

 

گردآوری محتوا:

محسن اسدیان

علی اکبر ایمانی