ارگونومی چیست؟

امروزه بهره‌گیری از شاخه‌های میان رشته‌ای علم (Interdisciplinary) توجه بسیاری از صنایع و کسب و کارهای گوناگون را به خود جلب کرده‌است. ارگونومی نیز یکی از شاخه‌های مطرح علمی است که در دسته‌ی شاخه‌های میان رشته‌ای علم جای گرفته‌است؛ به این معنی که از علوم گوناگونی از قبیل مهندسی صنایع، طراحی صنعتی، فیزیولوژی، مدیریت صنعتی، مهندسی HSE و دیگر علوم بهره می‌گیرد.

هدف استفاده از علم ارگونومی، رعایت تناسب میان انسان و محیط کار است. در بسیاری از ایستگاه‌های کاری، به دلیل رعایت نکردن تناسب میان محیط کار و انسان، شاغلین آسیب‌های گوناگونی را در اندام مختلف بدن خود متحمل می‌شوند.

آسیب‌های اسکلتی – عضلانی مرتبط با کار یکی از بزرگ‌ترین و رایج‌ترین مشکلات در محیط‌های کاری به شمار می‌روند. تداوم بروز این اختلالات باعث آسیب دیدن کارکنان، کاهش سرمایه‌های شرکت‌ها و افزایش بار اقتصادی بر روی دوش دولت‌ها خواهد شد.

به کار گیری اصول علم ارگونومی در صنایع گوناگون منجر به افزایش بهره وری سازمان خواهد شد.

تاریخچه‌ی ارگونومی

واژه‌ی ارگونومی از دو قسمت ارگو به معنای کار و نوموس به معنای قانون تشکیل شده‌است و ریشه‌ی آن یونانی است. در ایالات متحده‌ی امریکا، مهندسی عوامل انسانی یا فاکتورهای انسانی (Human Factors) معادل واژه‎‌ی ارگونومی است.

رویکرد ارگونومی بیشتر بر روی بیومکانیک و طراحی ایستگاه‌های کاری تمرکز دارد؛ در حالی که مهندسی عوامل انسانی بر روی طراحی سامانه‌ها متمرکز است. با این حال، این دو مفهوم کلی روز به روز به یکدیگر نزدیک می‌شوند.

 

دسته‌بندی ارگونومی

ارگونومی به صورت کلی دارای دو دسته‌ی ارگونومی خرد و ارگونومی کلان یا همان Microergonomy و Macroergonomy است. در صورتی که هر یک از این دو شاخه بدون توجه به دیگری به کار گرفته شوند، رعایت اصول ارگونومی در ارتباط با کارکنان به شکست منجر خواهد شد. در حال حاضر، دسته‌های گوناگونی برای ارگونومی تعریف و مشخص شده‌است که در ادامه خواهند آمد:

فناوری تعامل یا حد واسط انسان – ماشین یا ارگونومی سخت افزار: این شاخه از ارگونومی، ویژگی‌های فیزیکی را در محیط کار مو بررسی قرار می‌دهد. این شاخه از ارگونومی را بزرگ‌ترین شاخه‌ی ارگونومی به شمار می‌آورند.

فناوری تعامل انسان – محیط یا ارگونومی محیطی: ارگونومی محیطی با عوامل گوناگون محیطی و محدودیت‌ها و استعدادهای انسان در ارتباط با مواردی از قبیل روشنایی، صدا، گرما، ارتعاش و …  ارتباط دارد. در طراحی محیط فعالیت انسان از این فناوری بهره گرفته می‌شود.

ارگونومی شناختی: فناوری تعامل کاربر سامانه نیز نام دیگر ارگونومی شناختی (Cognitive Ergonomics) است. به دلیل دریافت اطلاعات از انسان و چگونگی آن، این شاخه از ارگونومی با نام ارگونومی شناختی معرفی می‌شود. خروجی حاصل از ارگونومی شناختی و بررسی‌هایی که در این شاخه از ارگونومی صورت می‌گیرد، تعدیل سامانه‌های نرم‌افزاری به منظور افزایش قابلیت‌های آن‌ها در محیط کار است.

ارگونومی کلان: این شاخه از ارگونومی با نام فناوری سازمان – انسان – محیط نیز شناخته می‌شود. این فناوری به طور کامل مولفه‌های فنی و اجتماعی موثر بر ارگونومی را در بر می‌گیرد. ارگونومی کلان دارای نگاه از بالا به پایین است؛ هر چند در عمل، واکاوی‌هایی که توسط ارگونومی کلان صورت می‌گیرد، از بالا به پایین، از پایین به بالا و میانه به بالا است. در ارگونومی کلان به میزان قابل توجهی از همکاری و مشارکت کارکنان بهره گرفته‌ می‌شود.

با بهره‌گیری از ارگونومی کلان، بسیاری از اصولی که در ارگونومی خرد مطرح هستند، به صورت خود به خودی اجرا و پیاده سازی می‌شوند. با استفاده از ارگونومی کلان می‌توان طراحی سامانه‌های پیچیده را از نظر ارگونومی بهبود بخشید.

 

اختلالات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار

مهم ترین چالش در بهداشت حرفه‌ای و ارگونومی، اختلالات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار است. اختلالات اسکلتی عضلانی مرتبط با کار به عنوان مهم ترین عامل از دست دادن زمان کار، افزایش هزینه‌ها و آسیب‌های مرتبط با نیروی انسانی مطرح می‌شود. این مسئله رایج‌ترین مشکل در میان متخصصان ارگونومی در سراسر جهان است.

بر اساس طبقه بندی که سازمان ملی ایمنی و بهداشت شغلی امریکا (NIOSH) در ارتباط با بیماری‌ها و عارضه‌های ناشی از کار و بر اساس اهمیت آن‌ها در سطوح بین المللی و ملی انجام داده‌است، اختلالات اسکلتی عضلانی ناشی از کار پیس از بیماری‌های شغلی در جهان در جایگاه دوم قرار دارد.

از روش ارزیابی پوسچر ارگونومیکی ROSA به منظور واکاوی وضعیت پوسچر هنگام کار با رایانه استفاده می‌شود.

 

روش‌های ارزیابی پوسچر ارگونومی

دانش ارگونومی به منظور واکاوی شرایط میان انسان و محیط کار، تجهیزات، سامانه و فرآیندها، ابزارها و روش‌های گوناگونی را به کار می‌گیرد. با استفاده از روش‌های موردنظر می‌توان از توانایی‌های افراد اطمینان حاصل کرد.

در محیط‌های کاری، خطرات گوناگونی وجود دارد که می‌تواند کارکنان را با اختلالات اسکلتی عضلانی (CTDs) مواجه سازد. به این منظور باید از روش‌هایی استفاده شود که در کوتاه ترین زمان ممکن، وضعیت‌هایی که باعث بروز این اختلالات می‌شوند شناسایی شده و تعیین شوند.

در قدم بعدی، کارشناسان ارگونومی با توجه به مشاهدات و نتایج به دست آمده از آن‌ها، اقدامات مداخله‌ای و پیش‌گیرانه‌ی خود را برای بهبود روند انجام کار پیشنهاد می‌کنند. در این مسئله تردیدی نیست که این پیشنهادات می‌بایست با بهره‌گیری از یک برنامه‌ی مدون اجرا شود تا پس از گذشتن زمان قابل توجهی، نتایج حاصل از این اقدامات مشاهده شود.

یکی از مشکلاتی که در میان برخی از کارشناسان ارگونومی رایج است، این است که آن‌ها تمایل دارند تا از دو یا سه روش ارزیابی پوسچر ارگونومیکی برای حل تمامی مشکلات مرتبط با ارگونومی در محیط کار استفاده کنند. این در حالی است که در فرآیند ارزیابی پوسچرهای ارگونومیکی، مشکلات متنوع و متعددی مشاهده می‌شود.

به طور کلی می‌توان روش‌های ارزیابی پوسچر ارگونومی را در ۴ دسته طبقه بندی کرد:

روش‌های ارزیابی کل بدن

از میان روش‌های ارزیابی کل بدن می‌توان به OWAS ،MFA ،PLIBEL ،QEC و REBA اشاره کرد.

روش‌های ارزیابی اندام فوقانی

از میان روش‌های ارزیابی اندام فوقانی می‌توان به RULA ،Strain Index ،OCRA ،HAL ،CTD Risk Index ،LUBA و ART اشاره کرد.

روش‌های ارزیابی حمل دستی بار

از میان روش‌های ارزیابی حمل دستی بار می‌توان به SNOOK ،NIOSH ،ARBOUW ،WISHA Lifting ،UTAH ،MAC ،ACGIH Lifting ،ManTRA و KIM اشاره کرد.

سایر روش‌های ارزیابی

دیگر روش‌های ارزیابی پوسچر ارگونومی شامل CUBE MODEL و ROSA است. روش ارزیابی پوسچر ارگونومی ROSA در بسیاری از مراکز به منظور بررسی تناسب محیط کار با افرادی که در محیط‌های اداری با رایانه کار می‌کنند، استفاده می‌شود.

 

استفاده از Checklist در روش‌های خودگزارشی بسیار رایج است.

 

از دیدگاه دیگری نیز می‌توان روش‌های ارزیابی پوسچر ارگونومی را بررسی کرد:

روش‌های ارزیابی فیزیکی

در ارگونومی فیزیکی، مواردی از قبیل تناسب و توانایی‌های فیزیکی کارکنان مورد بررسی و ارزیابی قرار می‌گیرد. از راه‌کارهایی که در ارزیابی فیزیکی استفاده می‌شود، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

روش‌های خودگزارشی:

همان گونه که از نام این دسته‌ از روش‌ها پیدا است، روش‌های خودگزارشی به منظور دریافت اطلاعات از کارکنان در ارتباط با ناراحتی‌های فیزیکی ناشی از کار مورد بررسی قرار می‌گیرند. استفاده از مصاحبه و Checklist در ارتباط با این روش‌ها مطرح است.

روش‌های مشاهده‌ای:

با استفاده از روش‌های مشاهده‌ای، پوسچرها و نحوه‌ی عملکرد کارکنان به صورت مستقیم توسط مشاهده کننده در محیط‌های کاری دیده می‌شود. راه‌کار دیگر، استفاده از دوربین فیلم‌برداری به منظور ثبت و ضبط نحوه‌ی انجام فعالیت کارکنان در محیط‌های کاری است.

با استفاده از هر دو روش ذکر شده می‌توان مواردی از قبیل پوسچرهای ارگونومیکی، سطح فشار و گشتاور مفاصل را با دقت مورد بررسی قرار داد و نتایج حاصل از بررسی‌های انجام شده را واکاوی نمود.

مزیت استفاده از روش مشاهده‌ی مستقیم این است که پوسچر‌های ارگونومیکی به صورت دقیق‌تری ثبت می‌شوند. دلیل آن این است که فرد در انجام روش‌ مشاهده‌ی مستقیم می‌تواند به راحتی نحوه‌ی عملکرد فرد مورد ارزیابی را از زوایای گوناگون مورد بررسی قرار دهد.

در مقابل از معایب استفاده از روش‌ مشاهده‎‌ی مستقیم می‌توان به آهسته بودن سرعت کار کارشناس ارزیاب اشاره کرد. در این شرایط باید زمان قابل توجهی را به ارزیابی ارگونومیکی تعداد زیادی از افراد اختصاص داد.

مشاهده‌ی غیر مستقیم یا استفاده از دوربین فیلم‌ برداری برای ثبت و ضبط شرایط ارگونومیکی بدن افراد در حین کار نیز مزایا و معایب خاص خود را دارد. مزیت استفاده از این روش، مشاهده‌ی کار در چندین نوبت است. همچنین می‌توان متغیرهای بیشتری را در سرعت‌های بالاتر ثبت نمود.

با استفاده از این روش می‌توان مدت زمان قرار گرفتن افراد در هر پوسچر را محاسبه کرد. مشاهدات ذخیره شده را می‌توان به صورت منظم یا تصادفی مرور کرد. با تکرار کردن استفاده از دوربین فیلم برداری می‎‌توان تغییرات را با دقت بیشتری مشاهده کرد.

دسته‌بندی که در ارتباط با روش‌های ارزیابی پوسچر ارگونومی ارائه شد، در این دسته بندی در بخش روش‌های مشاهده‌ای جای می‌گیرد. استفاده از روش‌های مشاهده‌ای به منظور تعیین وضعیت ارگونومی کارکنان در محیط‌های کاری کار ساده‌ای نیست؛ چرا که انجام این کار به حالات گوناگونی از قبیل ساکن یا متحرک بودن فرد، تنوع یا یکنواختی در انجام کار، تکراری یا استاتیک بودن کار و دیگر موارد بستگی دارد.

باید در نظر داشت که گاهی تمامی بدن در یک ارزیابی می‌بایست مورد بررسی قرار گیرد. در مقابل، در برخی از اوقات، تنها بررسی قسمت خاصی از بدن کافی است.

در شرکت مادکو، علاوه بر انجام پروژه‌های ارگونومی، بیش از ۱۰ سال است که پروژه‌های آلاینده‌سنجی نیز انجام می‌شود. شما مخاطبان گرامی می‌توانید به منظور کسب اطلاعات بیشتر در ارتباط با آلاینده‌سنجی، به صفحه‌ی اختصاصی مادکو در این زمینه مراجعه فرمایید.

روش‌های اندازه‌گیری مستقیم:

استفاده از دستگاه‌های فنی برای اندازه گیری مواردی از قبیل پوسچرهای ارگونومیکی، حرکات کارکنان و تعیین بار فیزیکی در روش‌های اندازه‌گیری مستقیم جای می‌گیرد.

از برخی از این روش‌ها می‌توان به تعیین حرکات و بار فیزیکی با استفاده از گونیومتر، استفاده از تجهیزات الکترومغناطیسی، الکترومیوگرافی (EMG) و طراحی به کمک رایانه (Computer Aided Design) اشاره کرد.

از دیگر روش‌های ارزیابی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

روش‌های ارزیابی فیزیولوژیکی

روش‌های ارزیابی رفتاری و شناختی

روش‌های ارزیابی طراحی سامانه‌ها و محصول

روش‌های ارزیابی ماکروارگونومی

 

روایی و پایایی

یکی از مهم‌ترین مواردی که در ارتباط با روش‌های ارزیابی پوسچر ارگونومیکی مطرح است، روایی و پایایی آن‌ها است.

روایی (Validity) یک روش توانایی آن در سنجیدن هدف اندازه‌گیری است. به منظور بررسی روایی یک روش، آن را با روش‌های دیگری که اعتبار و دقت آن‌ها از پیش بررسی و ثابت شده‌است قیاس خواهند کرد. این کار را روایی داخلی می‌گویند. در مقابل بررسی روایی خارجی یک روش بسیار سخت است؛ چرا که این کار با استفاده از تحلیل مطالعات اپیدمیولوژیک امکان پذیر است که مستلزم اختصاص زمان قابل توجهی است.

پایایی (Reliability) یک روش همان قابلیت اطمینان آن است؛ به این معنی که کارشناس ارزیاب بعد از چندین بار تکرار آزمایش در وضعیت کاری به نتایج مشابهی برسد. در اصطلاح این گونه بررسی را اعتبار درون مشاهده‌گر (Intra-Observer Reliability) می‌نامند. اعتبار بین مشاهده‌گر (Inter-Observer Reliability) – همان گونه که از نام آن پیدا است – دست‌یابی به نتایج یکسان توسط چند مشاهده‌گر است.

مشاهده و بررسی پوسچرهای ارگونومیکی برای شغل‌های گوناگون (جوشکاری)

 

نحوه‌ی انتخاب روش ارزیابی ارگونومی

به منظور انتخاب دقیق و صحیح روش ارزیابی ارگونومی، لازم است ابتدا فرآیند انجام کار به طور کامل مشاهده و مشخص شود. پس از مشخص شدن روش ارزیابی ارگونومی، ارزیابی اولیه می‌بایست صورت گیرد. ارزیابی اولیه شامل مواردی از قبیل حرکات قوی و موثر، حرکات تکراری و پوسچرهای نامناسب است. اطلاع از ابزارهای مورد استفاده و نیز دانستن وزن تمامی قطعه‌های مورد استفاده در کار بسیار مهم است.

به منظور ارزیابی هر چه دقیق‌تر و واضح‌تر یک شغل، بهتر است شغل را به وظیفه‌های اصلی آن طبقه بندی کنید و به جای این که بخواهید شغل را به طور کامل و در یک مرحله بررسی کنید، بررسی شغل را در چند مرحله و بر اساس وظایف شغلی انجام دهید.

پس از تعیین هر یک از وظایف شغلی، می‌بایست روش ارزیابی ارگونومیکی متناسب با آن انتخاب شود. انتخاب روش مستلزم رعایت شرایط زیر است:

عوامل خطر مشخص شده می‌بایست در ارزیابی اولیه آن وظیفه بررسی شود.

نواحی بدنی که در آن وظیفه درگیر می‌شوند باید مورد ارزیابی قرار گیرند.

اگر وظیفه پیچیده است یا خود شامل چند وظیفه است، روشی که برگزیده می‌شود باید مدت زمان انجام کار را نیز در نظر بگیرد.

نتایج مورد نیاز می‌بایست به صورت کمی یا کیفی فراهم شود.

 

آنتروپومتری

آنتروپومتری علمی است که با استفاده از آن، ابعاد و اندازه‌های مربوط به اجزای بدن انسان مورد بررسی قرار می‌گیرد. این اصول در طراحی ایستگاه‌های کاری در بسیاری از کشورها مورد بررسی و پیاده‌سازی قرار گرفته‌است. در صورتی که ابعاد آنتروپومتریک در طراحی ایستگاه‌های کاری در نظر گرفته نشود، می‌تواند باعث بروز اختلالات اسکلتی عضلانی و خستگی و کاهش بهره‌وری در کار منجر شود.

در کشور ایران هنوز بانک داده‌ی آنتروپومتری بر اساس ویژگی‌های ابعاد بدن ایرانیان وجود ندارد.

اندازه‌های بدن انسان که مربوط به تمامی اجزای بدن انسان می‌شود، در دو وضعیت ساکن و وضعیت متحرک مورد بررسی قرار می‌گیرد. بررسی ابعاد اندام انسان در وضعیت ساکن را آنتروپومتری استاتیک و بررسی ابعاد اندام انسان در وضعیت متحرک را آنتروپومتری دینامیک می‌نامند. آنتروپومتری استاتیک به اندازه‌گیری ابعاد بدن در یک وضعیت استاندارد می‌پردازد. در آنتروپومتری دینامیک قابلیت‌های حرکتی اجزای گوناگون بدن انسان مورد بررسی قرار می‌گیرد.

 

نویسنده‌ی محتوا:

علی‌اکبر ایمانی